Ferill 1. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: PDF - Word Perfect.
152. löggjafarþing 2021–2022.
Þingskjal 233 — 1. mál.
2. umræða.
Nefndarálit
um frumvarp til fjárlaga fyrir árið 2022.
Frá 3. minni hluta fjárlaganefndar.
Fjárlaganefnd hefur starfað undir mikilli tímapressu við yfirferð fyrstu fjárlaga nýrrar ríkisstjórnar. Lítill tími hefur verið til að taka á móti umsagnaraðilum og eins hefur takmarkaður tími verið til að óska eftir upplýsingum frá einstökum ráðuneytum. Í ljósi mikilvægis þessa máls er það umhugsunarefni hversu hröð yfirferðin hefur verið. Þetta er afleiðing ákvörðunar síðustu ríkisstjórnar, sem endurnýjaði samstarf sitt í haust, að kjósa að hausti til að lengja kjörtímabil sitt í stað þess að kjósa að vori eins og vaninn er. Við þetta bættust átta vikna stjórnarmyndunarviðræður sem urðu til þess að frumvarp til fjárlaga var ekki lagt fram í þinginu fyrr en í byrjun desember.
Þriðji minni hluti gerir athugasemd við þetta vinnulag. Undirbúningstími fyrir fundi fjárlaganefndar hefur verið mjög takmarkaður, nefndarmenn hafa þurft að losa sig undan nær öllum öðrum skyldum í þinginu til að sinna nefndinni og ljóst er að við svona hraða yfirferð mun alltaf eitthvað fara fram hjá nefndarmönnum. Það hlýtur að vera augljóst að þingið þarf að sameinast um að tryggja að kosningar fari næst fram að vori, til að tryggja eðlilega meðferð fjárlagafrumvarps. Nefndin hefur þurft að fresta yfirferð á fjármálastefnu, sem ætti samkvæmt lögum um opinber fjármál að vera tekin fyrir áður en fjárlögin eru samþykkt. Nú liggur fyrir að fjármálastefnan verður ekki í rædd í nefndinni fyrr en eftir áramót. Þá hefur lítill tími verið aflögu til að fara yfir fjáraukalagafrumvarp sem þarf einnig að samþykkja fyrir áramót.
Í greinargerð fjárlagafrumvarpsins má finna eftirfarandi klausu þar sem áhersla er lögð á litlar breytingar frá fjármálaáætlun síðasta vors:
„Við undirbúning frumvarpsins hefur hins vegar verið gengið út frá því meginviðmiði að ekki verði efnt til annarra teljandi nýrra eða aukinna útgjalda en þeirra sem tengjast aðstæðum af völdum kórónuveirufaraldursins. Ekki er heldur um að ræða miklar hreyfingar á tekjuhlið fjárlagafrumvarpsins í tengslum við áform um breytingar á skattkerfinu, fyrir utan tímabundnar ráðstafanir vegna faraldursins sem ganga til baka.“
Þetta er athyglisvert í ljósi þess að frá því að fjármálaáætlun kom út í vor hefur efnahagsstaðan breyst umtalsvert. Skuldir ríkissjóðs á næsta ári voru þá áætlaðar um 42% af landsframleiðslu. Nú er talið að þær verði 35%. Í millitíðinni var ný ríkisstjórn mynduð þar sem átta vikur voru nýttar í að smíða stjórnarsáttmála þar sem svo miklar breytingar voru boðaðar á stefnu ríkisstjórnarinnar á komandi kjörtímabili að stokka þyrfti upp alla stjórnsýsluna til að ráða við umfangið.
Fjármálaráð vekur líka athygli á þessu misræmi í orðræðu stjórnarliða, texta stjórnarsáttmála og svo þeim tölum sem birtast í fjármálastefnu ríkisstjórnarinnar út kjörtímabilið. Á því er haft orð að samhljóm skorti milli stjórnarsáttmála og fjármálastefnu. Er þetta í samræmi við þá mynd sem birtist í framlögðu fjárlagafrumvarpi.
Fjárlög nýrrar ríkisstjórnar er fyrsti prófsteinninn á hvort mark sé takandi á loforðum hennar. Nú hefur ríkisstjórnin sýnt á spilin varðandi fyrsta fjórðung kjörtímabils hennar og virðist ekki mikið að marka þau loforð. Umfang aðgerða ríkissjóðs á síðustu tveimur árum endurspegla nauðsynleg viðbrögð við heimsfaraldri, ekki stefnu eða sókn. Nú tekur við þriðja árið þar sem viðbragðsstjórnmál ráða för og lítið svigrúm er til nauðsynlegra úrbóta á grunnkerfum hins opinbera til varnar velferð eða til sóknar á nýjum tímum.
Þetta endurspeglar grundvallaráherslur stjórnvalda síðustu ár. Landinu er og hefur verið stýrt af ríkisstjórn sem telur að ríkið eigi aðeins að sinna hlutverki öryggisnets. Ríkissjóður sé áhorfandi, ekki gerandi í efnahagslífinu sem og samfélaginu, og stígur einvörðungu inn í neyð, í viðbragði. Hagstjórnarhlutverkið snýst fyrst og fremst um að stíga inn þegar allt fellur saman en til baka þegar verðbólga kraumar og spenna skapast. Lítið fer fyrir umræðu um mikilvægi þess að móta markaði og rammann utan um þá til að breyta undirliggjandi ójafnvægi í kerfinu.
Þetta viðhorf ber með sér þá söguskýringu að velferðarkerfin okkar hafi fallið af himnum ofan. Þegar staðreyndin er sú að velferðarkerfin voru byggð sérstaklega upp til að marka stefnu ríkisins í samfélaginu og þarfnast stöðugrar endurskoðunar. Velferðarsamfélagið sem fylgdi þessum kerfum var afleiðing mótunar ríkisins á samfélaginu, byggt á stefnu og sýn um hlutverk ríkisins. Skilningi á því að hið opinbera væri með yfirsýn og getu til samræmingar í samfélaginu til að koma í veg fyrir að gloppur mynduðust, að fólk félli á milli kerfa og yrði af tækifærum, tryggði virkni allra og möguleika til þátttöku í samfélaginu. Þetta væri bráðnauðsynleg undirstaða fyrir atvinnulífið og alla aðra anga samfélagsins. Um þetta snerist samfélagssáttmáli velferðarríkisins. Að við samtryggðum okkur fyrir áföllum með því að greiða inn í kerfin okkar og fá út úr því eftir aðstæðum og þörf.
Nú kveður við annan tón. Sú rökvilla hefur orðið ofan á í umræðu um velferðarsamfélagið, og jafnvel í orðræðu stjórnmálaflokka sem telja sig vera málsvara jafnaðarmanna, velferðarsinna, að hér sé hægt að viðhalda þessum mikilvægu kerfum okkar með minni greiðslum inn í samtrygginguna og án virkrar þátttöku ríkisins í samfélaginu.
Birtingarmynd þessarar pólitíkur er að finna víða í þessu fjárlagafrumvarpi sem hér er til afgreiðslu.
Fjármálaáætlun sem þetta fjárlagafrumvarp byggist á gerir ráð fyrir að tekjur ríkissjóðs sem hlutfall af landsframleiðslu verði þær lægstu á öldinni undir lok kjörtímabilsins. Hið sama á við þegar hið opinbera í heild sinni er skoðað.
Ekki nóg með að þetta bendi til þess að ríkisstjórnin ætli að firra sig ábyrgð á stóru verkefnum okkar tíma, heldur er þetta í hrópandi mótsögn við rekstur velferðarsamfélags. Það byggist á inngreiðslum í kerfið. Hvernig munu velferðarkerfin okkar geta staðist þær stóru áskoranir sem fram undan eru, sem nú þegar eru farnar að valda vandræðum, ef staða ríkissjóðs undir lok þessa kjörtímabils á að vera verri á tekjuhliðinni en hún hefur verið fyrir núverandi áfall?
Velferðarsamfélag sem byggist á virku ríki felur í sér ríkisstjórn sem tekur ábyrgð á efnahagsástandinu og ójafnvæginu sem getur skapast. Þrátt fyrir viðsnúning í efnahagslífinu liggur fyrir að ójafnvægi hefur skapast, sér í lagi á eignamörkuðum, sem hefur lekið út í verðlag í landinu. Er þetta m.a. afleiðing af eðli aðgerða ríkisstjórnarinnar sem ráðist var í vegna COVID.
Nær alla viðbótarverðbólgu í dag, umfram verðbólgumarkmið, má rekja til verðhækkana á íbúðamarkaði. Hvers konar velferðarsamfélag lítur fram hjá þessari þróun? Ríki getur ekki talist velferðarríki ef það telur sig engin vopn hafa á hendi til að bregðast við krísu á markaði fyrir húsaskjól fólks. Markaði sem er skapaður af lögum og reglum í landinu, af löggjafanum.
Þessi mistúlkun á mikilvægi ríkisaðgerða í velferðarsamfélagi hefur einnig lekið út í samskipti launþega og atvinnurekenda í landinu. Fyrirtæki, sér í lagi lítil og meðalstór fyrirtæki þar sem launakostnaður er meiri hluti rekstrarkostnaðar, eiga allt sitt undir virku velferðarkerfi og aðgerðum á vegum hins opinbera sem draga úr þörf á launahækkunum. Norræn velferðarsamfélög sem byggjast á öflugu velferðarríki í samvinnu við einkaframtak miða einmitt að jákvæðu viðmóti fyrirtækja til ríkisaðgerða, þá sér í lagi kjarabótum sem tryggja jafnvægi á vinnumarkaði. Núverandi stjórnvöld virðast hins vegar hafa rofið þessa undirstöðu velferðarríkis með stefnuleysi í kjara- og vinnumarkaðsmálum. Fáar ef einhverjar tillögur hafa komið frá ríkisstjórninni á síðustu árum hvað varðar kjaramál nema þegar stefnir í verkföll. Svo er kvartað undan ójafnvægi á vinnumarkaði.
Ríkisstjórnin virðist vera að „lenda í verðbólgu“ sem bindur hendur hennar til aðgerða í nauðsynlegum velferðarúrbótum og sóknarfjárfestingum fyrir framtíðarkynslóðir, og það virðist almenningi að kenna og annarra að leysa úr því. Í stað þess að horfa á sitt hlutverk sem geranda, mótanda, í samfélaginu og endurskoða undirstöðu efnahagslífsins sem veldur þessari verðbólgu er hún notuð sem afsökun fyrir aðgerðaleysi.
Alvarlegasta merkið um grunn velferðarríkisins sem almenningur treystir en hefur veikst er staða viðkvæmra hópa í samfélaginu. Umtalsvert hefur farið fyrir umræðu um tekjujöfnuð í landinu, en í þeim tölum er aldrei talað um þá hópa sem hljóta ekki tekjur á almennum markaði og hafa engan verkfalls- né samningsrétt. Grunngreiðslur til öryrkja hafa dregist langt aftur úr launaþróun í landinu. Fjárlög eftir fjárlög eykst kjaragliðnun milli öryrkja og fólks á almennum markaði og nú er svo komið að það munar 90 þús. kr. á grunnlífeyri öryrkja og lægstu launum í landinu. Við þetta bætist að ríkisstjórnir síðasta áratugar hafa haldið aftur af hækkun frítekjumarks öryrkja, sem þýðir á mannamáli að öryrkjar fá ekki einu sinni tækifæri til afla sér almennilegra tekna til að bæta upp fyrir samningsleysi sitt við ríkið. Frítekjumark atvinnutekna öryrkja væri nú tvöfalt miðað við núverandi upphæð ef það hefði aðeins fylgt verðlagsþróun í landinu.
Sömu sögu má segja um stöðu eldra fólks í landinu, afmarkaðs hóps á seinni stigum lífs síns sem reiðir sig á greiðslur frá Tryggingastofnun, sem sér nær allar sínar lífeyrisgreiðslur hverfa vegna úrelts skerðingarkerfis.
Öryrkjum er enn eitt árið haldið í spennitreyju fátæktar á þeim forsendum að nú sé verið að endurskoða kerfið. Að mikilvægast sé að auka virkni fólks og draga úr nýgengi örorku. Um það snúist stefna stjórnvalda í okkar velferðarríki. En stenst þetta?
Hæsta nýgengi örorku er meðal kvenna á aldrinum 55+ ára vegna vinnu- og fjölskylduálags og svo meðal ungs fólks vegna andlegra veikinda. Stór hluti þessara kvenna vinnur í umönnunar- og heilbrigðisþjónustu, þar sem ríkið er stórt hreyfiafl þegar kemur að vinnuaðstæðum. Hjúkrunarheimilin í landinu eru, þrátt fyrir neyðarviðbót ríkissjóðs við 2. umræðu þessa fjárlagafrumvarps, undirmönnuð og vanfjármögnuð. Og alvarleg vanræksla birtist í fjármögnun á þjóðarsjúkrahúsi okkar landsmanna þar sem meiri hluti fjárlaganefndar hunsar skýr skilaboð Landspítalans, sem og sjúkrahússins á Akureyri, um nauðsynlega viðbótarfjármögnun til að viðhalda óbreyttum rekstri upp á 2 milljarða kr.
Þau rök eru færð fyrir þessu 2 milljarða kr. gati að hefðbundnar greiðslur fyrir reiknaðan raunvöxt sem til þessara heilbrigðisstofnana hafa borist – til að bregðast við fólksfjölgun og öldrun þjóðar – megi finna inni í greiðslu fyrir betri vaktavinnutíma heilbrigðisstarfsfólks. Til frekari útskýringa er rökfærslan þessi: ríkið er að bregðast við auknu álagi meðal heilbrigðisstarfsfólks með því að draga úr vinnutíma, eins og á Norðurlöndunum í kringum okkur. Til að ráða við breyttan vinnutíma þarf að fjölga stöðugildum, og fyrir það þarf að borga. Markmiðið með betri vaktavinnutíma er skýrt: draga úr álagi. En fyrir þetta minna álag er greitt með peningum sem myndu annars nýtast til að bregðast við auknu álagi sem fylgir fólksfjölgun og öldrun þjóðar. Hér á sem sagt að núlla út áhrif betri vaktavinnutíma á fyrsta árinu. Og á hverjum bitnar þetta skilningsleysi? Jú, á umræddum konum sem starfa í heilbrigðiskerfinu og velferðarþjónustu víða um land sem dæmi og eru undir miklu álagi. Sömu konunum og átti að minnka nýgengi örorku hjá.
Þá er sálfræðiþjónustufrumvarpið sem samþykkt var á Alþingi í júní 2020 (sbr. lög nr. 93/2020) enn ófjármagnað í þessum fjárlögum. 400 millj. kr. eru settar í geðheilbrigðismál sem er lág upphæð í samhengi við umfang vandans.
Við bætist að enginn skilningur er á mikilvægi þess að hækka frítekjumark öryrkja til að auka virkni í þessum hópi. Hér er ekki verið að styrkja fólk, virkja það. Þrátt fyrir yfirlýsingar um að aukin áhersla á minna nýgengi örorku sé ástæðan fyrir því að það fólk sem er nú þegar á örorku þurfi áfram að líða skort. Þetta birtist skýrt í forgangsröðun ríkisstjórnarinnar í fjárlögunum, og farið er yfir sérstaklega í umfjöllun hér síðar, þar sem lægra nýgengi örorku er notað sem ástæða til að flytja 600 millj. kr. úr málaflokknum í nafni aðhalds, í stað þess að nýta fjármagn sem losnar vegna lægra nýgengis til að styrkja grunngreiðslur úr kerfinu.
Sú brotalöm sem birtist hvað flestum í dag er staðan á húsnæðismarkaði. Þrátt fyrir gífurlega hækkun íbúðaverðs á síðustu árum, og augljósa markaðsbresti á þeim markaði, er engin ný úrræði að finna í fjárlagafrumvarpinu.
Þessar húsnæðisverðshækkanir koma illa við almenning, fyrirtæki, og hið opinbera sjálft enda eru launa- og verðlagshækkanir, sem rekja má nú til fasteignaverðshækkana, ein stærsta auka útgjaldabreytan hjá ríkissjóði. Og illa lendir þessi hagstjórn á sveitarfélögunum, sem reka mannaflsþunga þjónustu þar sem launakostnaður er yfir helmingur útgjalda. Afstöðuleysi þessarar ríkisstjórnar á íbúðamarkaði hefur þannig ýtt undir vítahring verðhækkana sem enn stendur órofinn eftir vinnslu þessara fjárlaga.
Dæmi um áhrif aðgerðaleysis í húsnæðismálum á Íslandi, sem hefur skapað vítahring íbúðaverðshækkana og launa- og verðlagshækkana, í þessu fjárlagafrumvarpi er að þar kemur fram að endurskoða þurfti áætluð útgjöld ríkissjóðs vegna verðbólgu í fyrra – verðbólgan var 1,7% hærri í fyrra en við var búist. Viðbótarverðbólgunni fylgir kostnaður upp á 3,6 milljarða kr. Það er jafnhá upphæð og ríkið leggur í fjárfestingu í húsnæði hér á landi í gegnum almenna íbúðakerfið. Kerfi sem gæti haldið aftur af umræddum hækkunum. Til að komast fram fyrir þessar hækkanir.
Viðbrögð ríkisstjórnarinnar við 1. umræðu um fjárlagafrumvarpið voru á þann veg að ýmislegt myndi breytast í meðförum fjárlaganefndar. Eftir tveggja vikna vinnu er staðan þó lítið breytt:
13 milljarðar kr. bættust við frumvarpið eftir tillögur frá ríkisstjórninni. 60% þess fjármagns er vegna COVID-aðgerða. 25% vegna neyðaraðstoðar inn á hjúkrunarheimilin og samningsbundinnar upphæðar fyrir NPA, sem hefði átt að koma strax fram í frumvarpinu. 6% eða, rúmar 700 millj. kr., eru vegna málefna úr stjórnarsáttmála. Svipuð upphæð, eða 500 millj. kr., eru lagðar til vegna breytinga á Stjórnarráðinu. Stjórnarsáttmálinn birtist okkur því í þessu frumvarpi sem svipuð upphæð inn í stjórnsýslu nýrra ráðuneyta og til málefnanna í heild sinni.
Á Íslandi er almenn samstaða um öflugt velferðarríki. En upplifun af lestri fjárlagafrumvarpsins er sú að hér sé ríkisstjórn sem hafi erft velferðarkerfi sem hún skilur ekki. Velferðarkerfin sem skapa grunn velferðarsamfélags okkar þurfa að taka sífelldum breytingum, annars lendum við með óyfirstíganleg göt sem þarf að brúa. Þessar brotalamir þarf að laga þegar þær birtast, því hættan er sú að grunnurinn veikist, sem dregur úr getu fólks til að vera virkt í samfélaginu, dregur úr samstöðu milli þjóðfélagshópa og fækkar þeim einstaklingum sem geta sótt fram. Við skuldum hvert öðru sem samfélag að styrkja betur grunninn sem við öll vöxum á. Við skuldum hvert öðru að uppfæra samfélagssáttmálann um velferðarríkið með reglulegu millibili.
Umfjöllun um nokkur málefnasvið.
07 Nýsköpun, rannsóknir og þekkingargreinar.
Aukinni áherslu stjórnvalda á nýsköpun og þekkingargreinar á undanförnum árum ber að fagna. Þó liggur fyrir að strax árið 2023 falla aftur framlög í málaflokkinn og þá um þriðjung miðað við tölur í frumvarpinu.
Í þessum málaflokki má einnig sjá afleiðingar af flatri aðhaldskröfu ríkisstjórnarinnar. Málaflokkurinn hljóðar upp á 30 milljarða kr. og er að uppistöðu sjóðir sem fjármagn er veitt úr til nýsköpunar- og þekkingargreina. Sjálfur reksturinn í málaflokknum sem rúmast innan stjórnsýslunnar er brotabrot af þessari upphæð. Aðhaldskrafan sem lögð er á málaflokkinn veldur því fyrst og fremst að framlag í sjóðina minnkar, í stað þess að ýta undir aukna hagræðingu í stjórnsýslunni.
Þetta er dæmi um mjög ómarkvissa leið til að hagræða í ríkisrekstri, enda um ekkert annað að ræða en hreinan niðurskurð.
Það kostar að leita leiða til að hagræða, stundum þarf að fjárfesta í lausnum sem draga úr rekstrarkostnaði til langs tíma og kalla þannig á kostnað til að byrja með. Ef stjórnvöldum er alvara með því að gæta aðhalds í ríkisrekstri þarf að sinna því aðhaldi á skipulegan hátt; fara yfir hvaða verkefni eru til þess fallin að mæta hagræðingu, í stað þess að setja flata aðhaldskröfu á öll svið.
08 Sveitarfélög og byggðamál.
Nú hefur komið fram að 9 milljarða kr. vantar upp á í málaflokk fatlaðs fólks hjá sveitarfélögum til að sinna lögbundnum skyldum á sviðinu. Rekja má vandann til yfirfærslu málaflokksins á sínum tíma frá ríki til sveitarfélaga þar sem gífurlegt vanmat var á kostnað við innleiðingu þjónustu á sviði fatlaðs fólks. Athygli vekur að þrátt fyrir að þetta mat liggi fyrir, sem og umsagnir sem bárust frá Sambandi íslenskra sveitarfélaga og Öryrkjabandalaginu sem dæmi, er engra leiða leitað til að draga úr vanfjármögnun málaflokksins í frumvarpinu.
Stóran hluta af halla margra sveitarfélaga í dag má rekja til aukaframlaga vegna málaflokks fatlaðra. Í því samhengi má benda á að samkvæmt fjármálastefnu stjórnvalda hafa afkomu- og skuldahorfur sveitarfélaganna versnað út tímabil fjármálastefnunnar frá því að fjármálaáætlun var kynnt síðasta vor, á meðan staða ríkissjóðs hefur batnað. Það er stórt hagsmunamál fyrir sveitarfélögin að þessi skekkja, sem rekja má til vanfjármögnunar málaflokks fatlaðs fólks, verði leiðrétt enda bitnar vanfjármögnunin á málaflokknum sjálfum, rekstri annarra eininga sveitarfélaganna og rekstrarstöðu þeirra almennt.
Ríkissjóður mun veita 1,1 milljarð kr. til sveitarfélaganna í gegnum Jöfnunarsjóð til að fylgja eftir farsældarfrumvarpi ríkisstjórnarinnar. 3. minni hluti vill vekja athygli á mikilvægi þess að endurskoðun á kostnaði vegna úrræðisins eigi sér stað til að tryggja að hér fari ekki aftur af stað sama atburðarás og í málaflokki fatlaðs fólks. Á sínum tíma þegar málaflokkur fatlaðs fólks var fluttur yfir til sveitarfélaga átti að endurmeta kostnaðinn með reglulegu millibili. Því endurmati hefur þó ekki fylgt nægilegt fjármagn.
09 Almanna- og réttaröryggi.
Vakin er athygli á því að flöt aðhaldskrafa upp á 2% er lögð á löggæsluna í landinu, til samanburðar við 0,5% aðhaldskröfu á heilbrigðisþjónustu. Hér má aftur merkja skaðleg áhrif af flatri aðhaldskröfu án þess að samhengi hlutanna sé skoðað. Langstærsti kostnaðarliður löggæslu er launakostnaður og lítið svigrúm til almenns aðhalds. Eðlilegra væri að miðað væri við sömu aðhaldskröfu og í heilbrigðisþjónustu ef gripið er til flats aðhalds yfirhöfuð.
Meiri hlutinn fór þá leið að leiðrétta aðhaldskröfu á málaflokkinn með viðbótarfjármagni. Í framtíðinni væri réttast væri að breyta aðhaldskröfunni á málaflokkinn, og taka aðhaldskröfur og fyrirkomulag þeirra til gagngerra endurskoðunar, í stað þess að breyta einstökum fjárveitingum í fjárlaganefnd utan ramma.
18 Menning, listir, íþrótta- og æskulýðsmál.
Sóttvarnaráðstafanir hafa bitnað með misjöfnum hætti á atvinnugreinum. Fjöldi COVID-úrræða er nú að renna út um áramótin. Í því samhengi vekur það athygli að framlag í menningarsjóði fari minnkandi nú milli ára á þeim forsendum að COVID sé að renna sitt skeið, þegar fyrir liggur að umtalsverðar sóttvarnaráðstafanir bitna enn hart á menningarlífinu. Frá árinu 2020, þegar bætt var í sjóðina, stefnir í 1 milljarðs kr. samdrátt. Milli áranna 2021 og 2022 er samdrátturinn 400 millj. kr. Þetta er í algjörri andstöðu við veruleika menningargeirans sem stendur enn og mun áfram standa frammi fyrir verulegum skakkaföllum vegna opinberra sóttvarnaaðgerða.
Meiri hlutinn hefur samþykkt að veita 1 milljarð kr. til veitingageirans vegna COVID-ráðstafana sem er skiljanlegt og 3. minni hluti styður heilshugar. En í því samhengi sætir það furðu að ekki sé gripið til samsvarandi ráðstafana fyrir menningargeirann, heldur skorið niður það fjármagn sem til hans rennur milli ára.
Í breytingartillögu minni hluta er lagt til að fjármögnun til samninga og styrkja á sviði lista og menningar verði viðhaldið milli ára.
19 Fjölmiðlun.
Merkja má samdrátt í styrkjum til einkarekinna fjölmiðla milli ára í fjárlagafrumvarpinu á sama tíma og fjármagn til Ríkisútvarpsins eykst um 8% á milli ára. Aukin innheimt tekna skýrir aukna fjárveitingu til Ríkisútvarpsins sem er skiljanleg. Aftur á móti er mikilvægt að tryggja jafnvægi á fjölmiðlamarkaði og ljóst að staða einkarekinna fjölmiðla er ekki góð. Það er lýðræðismál að tryggja fjölbreytta umfjöllun í fjölmiðlum.
23 Sjúkrahúsþjónusta.
Ljóst er af framlögðu frumvarpi að um 2 milljarða kr. gat verður í fjárframlagi til sjúkrahúsþjónustu á næsta ári. Nýtt fjármagn sem rennur til Landspítalans kemur til vegna reksturs hágæslurýma og endurhæfingarrýma á Landakoti til að samræma viðbúnað heilbrigðiskerfisins við heimsfaraldrinum. Þessari fjárveitingu fylgja aukin verkefni og er því ekki til þess fallið að bæta undirliggjandi rekstrarstöðu spítalans þó að hér sé vissulega stigið jákvætt skref til að styrkja heilbrigðisþjónustu í landinu.
Fram hefur komið á fundum fjárlaganefndar og í umsögnum til fjárlaganefndar að fjárveiting sem hingað til hefur fallið undir reiknaðan raunvöxt á Landspítalanum og Sjúkrahúsinu á Akureyri nýtist nú til að greiða fyrir kostnað vegna betri vaktavinnutíma (BVV).
Ráðist var í BVV til að draga úr álagi á heilbrigðisstofnunum sem um ræðir en ljóst var að útfærslan á BVV myndi leiða af sér aukinn fjölda stöðugilda og kostnað. Á sama tíma hafa umræddar heilbrigðisstofnanir fengið árlega greiðslu til að mæta aukinni þjónustuþyngd sem fylgir fjölgun og öldrun þjóðar, svokallaðan reiknaðan raunvöxt. Í ár er farin sú leið að nýta fjármagn sem annars yrði veitt til að mæta umræddum raunvexti, þ.e. auknu álagi vegna fjölgunar, í að mæta kostnaði vegna BVV.
Með öðrum orðum er verið að greiða fyrir úrræði sem á að draga úr álagi á heilbrigðisstofnunum með því að nota fjármagn sem á að mæta auknu álagi vegna fjölgunar og öldrunar þjóðar. Þetta getur ekki talist skynsamleg ráðstöfun og beinlínis til þess fallin að vinna á móti tilgangi BVV. Álagið er einfaldlega flutt á milli staða.
Það liggur fyrir að þessi kostnaður mun fylgja rekstri Landspítalans og Sjúkrahússins á Akureyri á komandi ári. Hjá öldrun og fjölgun verður ekki komist. Það sætir furðu að unnið sé markvisst á móti úrræðum sem eiga að draga úr álagi á þessum sjúkrastofnunum með því að vanfjármagna getu þeirra til að mæta lýðfræðilegum breytingum og þjónustuálagi sem því fylgir.
Þá er ekki slegið af kröfum um aðhald á sjúkrastofnunum upp á um 0,5 milljarða kr. þrátt fyrir augljósa fjárþörf.
Breytingartillaga minni hluta gengur út frá því að raunvöxtur í sjúkrahúsþjónustu verði bættur og hagræðingarkrafa felld niður fyrir Landspítalann og Sjúkrahúsið á Akureyri.
24 Heilbrigðisþjónusta utan sjúkrahúsa.
Þrátt fyrir áherslu stjórnvalda á geðheilbrigðismál, og þá sér í lagi mikilvægi þess að auka virkni ungs fólks og draga úr nýgengi örorku, vantar enn verulega upp á að aðgengi að sálfræðiþjónustu og annarri þjónustu á sviði geðheilbrigðismála sé tryggt. Fjármögnun á lögum um sálfræðiþjónustu hefur ekki verið tryggð og í málaflokk geðheilbrigðismála kemur í raun ekkert nýtt fjármagn inn á milli ára þrátt fyrir áherslur í nýjum stjórnarsáttmála.
540 millj. kr. framlag sem féll undir „Geðheilbrigðismál: Heilsuefling vegna COVID“ fellur niður. Á móti eru lagðar til 100 millj. kr. í flokkinn „Geðheilbrigðisstefna, aukin þjónusta í samræmi við áætlun“ og 400 millj. kr. í „Geðheilbrigðismál“. Þannig eru 500 millj. kr. settar í fastar fjárheimildir til móts við tímabundna 540 millj. kr. framlagið sem kom vegna COVID. Í viðbótartillögum ríkisstjórnarinnar við 2. umræðu bætast svo við 80 millj. kr. vegna stjórnarsáttmála um „Geðheilbrigði í skóla“. Nettó bætast því aðeins við 40 millj. kr. milli ára í málaflokk geðheilbrigðismála þrátt fyrir augljósan fjárskort.
Þá er ljóst að endurskoðunar er þörf á samningi heilbrigðisráðuneytisins við SÁÁ sem glímir fyrir fjárskort vegna aukins innlagnarálags og meðferðarúrræða, m.a. vegna ópíóðafíknar. Um 600 manns bíða nú eftir að komast á Vog. Fjárlaganefnd fundaði með SÁÁ og í umsögn samtakanna er skýrt neyðarkall um aukna fjárveitingu til að geta sinnt nauðsynlegri þjónustu. Þar kemur m.a. fram að:
„Heilbrigðisyfirvöld nýta eingöngu 70% af afkastagetu eina sjúkrahússins á Íslandi sem sérhæfir sig í meðferð fólks með fíknsjúkdóm. Framlag ríkisins fjármagnar 1.530 innlagnir á Vog á ári, hin 30% hafa samtökin neyðst til að fjármagna með sjálfsaflafé.“
Áhrifin af því að treysta á sjálfsaflafé fyrir starfsemi sjúkrahússins eru þau að SÁÁ gat sinnt 455 færri innlögnum árið 2020, og því hundruð einstaklinga sem fóru á mis við lögbundna heilbrigðisþjónustu sem þeir eiga rétt á.
Meiri hluti fjárlaganefndar kemur aðeins til móts við þriðjung af neyðarkalli SÁÁ án frekari rökstuðnings. Þetta er í ósamræmi við áherslur stjórnvalda á að auka virkni og framleiðni í samfélaginu, til viðbótar við þá augljósu stöðu að hér er brotið á mannréttindum fólks sem þarf á nauðsynlegri þjónustu að halda. Í umsögn SÁÁ kemur m.a. fram að:
„Einstaklingar í þörf fyrir innlögn á Vog eru ungt fólk sem á ung börn og ætti að vera með fulla virkni og þátttöku í samfélaginu, en glíma þess í stað við félagslegan vanda. Meiri hluti (62%) er ekki með fasta atvinnu og margir með opin barnaverndarmál eða í dómskerfi.“
auk þess sem:
„Einstaklingar í neyslu eru stórnotendur bráðaþjónustu og koma marktækt oftar á bráðamóttöku en aðrir (Læknablaðið, 9. tbl. 107. árg. 2011)“.
Vanfjármögnun á þjónustu SÁÁ skapar þannig kostnað annars staðar í kerfinu, sem bitnar á ríkissjóði síðar meir.
Breytingartillaga minni hluta miðar við að auka fjármagn til sálfræðiþjónustu og til almenns reksturs heilbrigðisstofnana og auka við fjárheimildir í forvarna- og meðferðarstarf.
25 Hjúkrunar- og endurhæfingarþjónusta.
Bráðnauðsynlegar breytingar eru gerðar á fjárframlagi til hjúkrunarheimila nú við 2. umræðu þar sem viðbótarfjármagn upp á 1 milljarð kr. fyrir rekstrargrunn hjúkrunarheimila er tryggt áfram og 1,2 milljarðar kr. eru lagðir í betri vaktavinnutíma. Þessu ber að fagna, en að sama skapi er það umhugsunarvert að slíkar fjárhæðir hafi ekki verið að finna í upphaflegu fjárlagafrumvarpi. Ljóst er að rekstrarvandi hjúkrunarheimila er ekki leystur með þessum framlögum enda augljóst af kynningu Samtaka fyrirtækja í velferðarþjónustu að fjárskortur undanfarin ár hefur bitnað verulega á umönnunarklukkustundum. Aftur á móti virðist sem neyðarástandi hafi verið afstýrt að sinni með fjárveitingunni nú við 2. umræðu.
27 Örorka og málefni fatlaðs fólks/28 Málefni aldraðra.
Kjaragliðnun verði stoppuð.
Samkvæmt forsendum frumvarps til fjárlaga fyrir árið 2022 munu greiðslur almannatrygginga hækka um 4,6% fyrir ellilífeyrisþega og 5,6% fyrir örorkulífeyrisþega. Það er ekki í takti við fyrirséðar meðaltaxtahækkanir á almennum vinnumarkaði á næsta ári og munu fjárlögin því fela í sér áframhaldandi kjaragliðnun milli launa og lífeyris. Það er pólitísk ákvörðun um að láta fólk sem reiðir sig á lífeyri sitja eftir og þetta er ámælisvert í ljósi þess að stór hluti lífeyrisþega glímir við lágtekjuvanda. Samkvæmt mælaborði Tryggingastofnunar þurfa um 14 þúsund lífeyrisþegar að draga fram lífið á minna en 300 þús. kr. á mánuði fyrir skatt og 80% öryrkja eiga erfitt með að ná endum saman samkvæmt nýlegri skýrslu sem Varða, rannsóknastofnun vinnumarkaðarins, vann fyrir Öryrkjabandalag Íslands. Þá er ójöfnuður meðal eldri borgara meiri á Íslandi en meðal almennings almennt, ólíkt því sem tíðkast í nágrannalöndum eins og Noregi, Danmörku og Finnlandi þar sem þessu er öfugt farið.
Nærtækasta leiðin til að sporna við lágtekjuvanda eldra fólks og öryrkja er að hækka óskertan lífeyri Tryggingastofnunar. Auk þess er brýnt að draga úr skerðingum í almannatryggingakerfinu og lækka þannig óbeina jaðarskatta þessara hópa, en eins og Stefán Ólafsson og Stefán Andri Stefánsson benda á í skýrslu sinni „Kjör lífeyrisþega: Samspil almannatrygginga og lífeyrissjóða í mótun tekna“ eru skerðingar með tekjutengingum meiri í íslenska almannatryggingakerfinu heldur en í öðrum OECD-ríkjum.
Breytingartillaga minni hluta miðar að því að stöðva kjaragliðnunina. Framlagið sem lagt er til aukalega í málaflokkinn miðar við að hækkunin milli ára nái 7,5% í takt við lífskjarasamninga núna um áramótin.
Það er nauðsynlegt að stöðva kjaragliðnun sem hefur ágerst undanfarinn áratug sem fyrst. Þá þarf að leggja fram áætlun um hvernig verður unnið að því að minnka þann fleyg sem hefur skapast á milli á almannatryggingakerfisins og almennrar launaþróunar síðustu ár. Annars stækkar gatið á ári hverju og verður meira og meira óyfirstíganlegt. Það er ábyrgt að varða leiðina fram á við hvað þetta varðar. Það tækifæri var ekki nýtt enn eitt árið í röð í núverandi fjárlagafrumvarpi.
Frítekjumark öryrkja verði hækkað.
Í frumvarpi til laga um breytingu á ýmsum lögum vegna fjárlaga fyrir árið 2022 er lögð til sú eina breyting á skerðingarkerfi almannatrygginga hjá eldra fólki að frítekjumark atvinnutekna hjá eldri borgurum er tvöfaldað, hækkað úr 100 þús. kr. á mánuði í 200 þús. kr. á mánuði. 3. minni hluti telur þetta jákvætt skref í sjálfu sér en bendir á að aðgerðin, sem kostar 560 millj. kr., snertir aðeins brot af eldra fólki. Við meðferð málsins innan efnahags- og viðskiptanefndar var óskað eftir upplýsingum um hvernig ábatinn af aðgerðinni skiptist eftir tekjutíundum og kyni. Samkvæmt minnisblaði sem félagsmálaráðuneytið vann fyrir nefndina í samstarfi við Tryggingastofnun má ætla að aðgerðin gagnist um 1.300 einstaklingum eða 3% aldraðra sem eru á skrá TR. Þar af eru langflestir í efstu tekjutíundunum og konur aðeins þriðjungur þeirra sem njóta ábatans.
Með þessari breytingu verður komin upp sú staða eftir áramót að frítekjumark atvinnutekna hjá eldra fólki verður orðið átta sinnum hærra heldur en almenna frítekjumarkið sem tekur til lífeyristekna og verður áfram aðeins 25 þús. kr. á mánuði. 3. minni hluti vekur athygli á því að lífeyristekjur eru ekkert annað en frestaðar atvinnutekjur fólks sem hefur greitt í lífeyrissjóði af launum sínum. Samkvæmt minnisblaði félagsmálaráðuneytisins er ljóst að hækkun hins almenna frítekjumarks myndi dreifast mun jafnar eftir tekjutíundum og kyni. Tvöföldun þess myndi kosta tvöfalt meira en tvöföldun frítekjumarks atvinnutekna, samkvæmt útreikningum Tryggingastofnunar, en öll skref sem stigin yrðu til hækkunar hins almenna frítekjumarks myndu dreifast jafnar eftir tekjutíundum og kyni heldur en sú hækkun sem stjórnarmeirihlutinn leggur áherslu á.
Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar kemur fram að málefni örorkulífeyrisþega verði tekin til endurskoðunar á kjörtímabilinu með það að markmiði að bæta lífskjör og lífsgæði fólks með skerta starfsorku. „Sérstaklega verður horft til þess að bæta afkomu og möguleika til virkni, menntunar og atvinnuþátttöku á eigin forsendum,“ segir í sáttmálanum. Samkvæmt spurningakönnun sem gerð var fyrir Öryrkjabandalag Íslands eru skerðingarnar í almannatryggingakerfinu ein helsta hindrunin í vegi aukinnar atvinnuþátttöku öryrkja. Í ljósi þessa skýtur skökku við að í frumvarpinu sem hér er til umfjöllunar skuli gert ráð fyrir að frítekjumark atvinnutekna hjá öryrkjum haldist óbreytt og verði þannig hátt í helmingi lægra en frítekjumark atvinnutekna hjá eldra fólki eftir áramót. Þannig munu öryrkjar í hlutastarfi á vinnumarkaði áfram þurfa að þola meira en 70% jaðarskattlagningu vegna samanlagðra áhrifa tekjutengdra skerðinga og skatta. Til samanburðar er jaðarskattur af atvinnutekjum hátekjufólks á Íslandi 46,25%.
Frítekjumark atvinnutekna hjá öryrkjum hefur staðið í stað síðan 2009 og væri meira en 200 þús. kr. á mánuði ef það hefði fylgt verðlagsvísitölu. 3. minni hluti telur þessa refsistefnu gagnvart hópi sem reiðir sig á almannatryggingakerfið óboðlega og hvetur til þess að undið verði ofan af henni. Þá er lágmarkskrafa að frítekjumark atvinnutekna öryrkja fylgi frítekjumarki atvinnutekna hjá eldra fólki og hækki upp í 200 þús. kr. strax eftir áramót. Það er óréttlætanlegt að skilja þennan hóp lágtekjufólks enn einu sinni eftir við afgreiðslu fjárlaga og fjárlagabandorms. Breytingartillaga minni hluta tekur mið af þessu.
Hagræðingarkrafa á sviði almannatrygginga.
Þá sætir það furðu að merkja megi hagræðingarkröfu upp á allt að 1 milljarð kr. á málasviðum 27, 28 og 30 sem snúa að bótakerfum almannatrygginga og eiga að vera undanþegnar aðhaldi. Ekki hafa borist nægjanleg skýr svör við fyrirspurnum minni hluta varðandi hvað skýrir hagræðingarkröfu á sviðunum. Hluti af óljósri skýringu er skortur á tíma en undir eðlilegri kringumstæðum hefði nefndarmönnum gefist betri tími til að sækja ítarlegri svör frá ráðuneytinu. Eftirfarandi upplýsingar bárust frá félagsmálaráðuneytinu hvað varðar 1 milljarðs kr. aðhaldið:
„Tillögur þessar varða ráðstafanir til að bæta afkomu ríkissjóðs og aðrar breytingar sem komu inn í fjármálaáætlun 2020 til 2024 og hafa því væntanlega verið ræddar í ríkisstjórn sumarið 2019.
Á málefnasviðum félagsmálaráðuneytisins komu aðgerðir sem snúa áttu að því að draga úr útgjaldavexti. Hjá félagsmálaráðuneyti voru þessar ráðstafanir settar á tilfærslukerfi almannatrygginga og í samspili við endurhæfingu og starfsendurhæfingu og fengu heitið endurmat útgjalda – tilfærsluliðir. Fjárhæðirnar dreifðust á málefnasvið 27, 28 og 30. Þannig ætti þetta endurmat að endurspegla árangur af áherslu á endurhæfingu og því ekki að fela í sér beinan niðurskurð. Þetta hefur ekki áhrif á greiddar bætur og hefur ekki neina lækkun í för með sér, en á að nást fram með lækkun á nýgengi örorku.
Samtals var um að ræða 2.000 m.kr. upphaflega sem dreifðist á árin 2021–2024 og svo á tilfærsluliði milli málefnasviða, upphæðirnar breyttust við vinnslu áætlunarinnar.“
| 2020 | 2021 | 2022 | 2023 | 2024 |
| 0 | -500 | -1000 | +300 | -100 |
29 Fjölskyldumál.
Engar breytingar eru gerðar á barnabótakerfinu í fjárlagafrumvarpinu nema til þess að tryggja að skerðingarmörk fylgi fyrri launaþróun og kaupmáttur barnabótanna haldist þannig óbreyttur. Athyglisvert er í ljósi umræðu um verðbólgu- og launaþrýsting að ríkisstjórnin hugi ekki að kjarabótum sem tryggja afmarkaðri stuðning við barnafólk, en tilfærslur geta dregið verulega úr launaskriði.
31 Húsnæðisstuðningur/33 Fjármagnskostnaður.
Íbúðaverðshækkanir eru nú að baki allri verðbólgu umfram verðbólgumarkmið í landinu. Þessar eignaverðshækkanir leka út í verðlag og launakröfur. Þrátt fyrir augljósa markaðsbresti á íbúðamarkaði eru engar viðbætur í úrræði á húsnæðismarkaði í fjárlagafrumvarpinu. Þessar húsnæðisverðshækkanir koma illa við almenning, fyrirtæki og hið opinbera sjálft enda eru launa- og verðlagshækkanir, sem rekja má nú til fasteignaverðshækkana, ein stærsta útgjaldabreytan hjá ríkissjóði.
Beinn aukakostnaður ríkissjóðs á þessu ári vegna meiri verðbólgu en við var búist þegar síðustu fjárlög voru samþykkt er rúmlega 13 milljarðar kr. Tæplega 10 milljarðar kr. eru vegna hærri fjármagnskostnaðar vegna meiri verðbólgu en við var búist. Og tæpir 4 milljarðar kr. bætast við rekstrarkostnað vegna verðlagshækkana sem færast yfir á það frumvarp til fjárlaga sem hér er fjallað um.
Fjármagnskostnaður ríkissjóðs var 3,5 milljörðum kr. lægri í fyrra en ef af allri lántökunni sem stefnt var að hefði orðið, því afkoma ríkissjóðs var betri en vonir stóðu til. En á móti þessu vega tæpir 10 milljarðar kr. vegna verðbólgukostnaðar því efnahagsviðsnúningur hefur verið ójafn og ber með sér mikinn verðþrýsting, sérstaklega á eignamörkuðum. Þetta er verðþrýstingur sem má rekja til afstöðuleysis ríkisstjórnarinnar á íbúðamarkaði.
Breytingartillaga sem minni hluti leggur til felur í sér að framlög í almenna íbúðakerfið verði tvöfölduð miðað við núverandi framlag. Þannig má styðja við aukið framboð húsnæðis á viðráðanlegu verði og tryggja að ríkið stígi myndarlega inn á framboðshliðinni og veiti fjármagn í uppbyggingu húsnæðis. Sú uppbygging myndar ákveðið akkeri á markaði sem dregur úr þrýstingi á leigumarkaði og kemur þannig í veg fyrir að verðhækkanir fari upp allan stigann, líka á kaupmarkaði.
34 Almennur varasjóður og sértækar fjárráðstafanir.
Stjórnarráðið.
Breytingar á Stjórnarráðinu eru metnar á um 0,5 milljarða kr. samkvæmt tillögum sem koma inn við 2. umræðu fjárlaganna. Stærsti hluti, eða 450 millj. kr., fellur undir sértækar fjárráðstafanir þaðan sem fjármagnið mun síðar deilast niður á ráðuneytin. Þessi kostnaður er ekki einskiptis í eðli sínu heldur mat á reglulegum tilkostnaði vegna starfsmanna, ráðherra, aðstoðarmanna sem og verkefna.
Athygli vekur að þessari ráðstöfun hefur ekki fylgt nein greining á því hvernig þetta fjármagn nýtist og í hvaða verkefni og hefur 3. minni hluti því engar forsendur til að meta eðli þessara útgjalda. Í samhengi við umræðu um forgangsröðun í ríkisfjármálum og þá miklu áherslu sem ríkisstjórnin leggur á gegnsæi og aðhald kemur þetta á óvart, enda um umtalsverða fjármuni að ræða.
Loftslagsmál.
Breytingartillaga minni hluta sem snýr að loftslagsmálum er færð undir liðinn „sértækar fjárráðstafanir“ þar sem loftslagsmálin snerta mörg svið. Helmingur fjármagnsins fellur undir rekstur, þar sem lagðar eru til ýmsar ívilnanir og styrkir vegna vísinda og verkefna í átt að sjálfbærni eins og rannsóknarsjóði, tækniþróunarsjóði, loftslagssjóði og álíka verkefni. Hvað varðar fjárfestingu er litið til verkefna sem tengjast orkuskiptum, rafvæðingu hafna, brothættum byggðum og skólpmálum í sveitarfélögum.
Eins og sakir standa fara um 13 milljarðar kr. í loftslagsmál, eða undir 0,5% af landsframleiðslu. Langtímaáætlun stjórnvalda eins og hún birtist í fjármálaáætlun sýnir minnkandi framlög. Mikilvægt er að leggja fram trúverðuga aðgerðaáætlun í málaflokknum sem er fullfjármögnuð og hér þarf mun meira að koma til en breytingartillaga minni hluta leggur til, en þetta er skref í rétta átt.
Um tekjuhliðina og fjármögnun á breytingartillögum minni hluta.
Athygli er vakin á því að við mat meiri hlutans á heildaráhrifum breytingartillagna sem koma inn við 2. umræðu fjárlagafrumvarps kom fram að þótt afkoma ríkissjóðs versnaði um 10 milljarða kr. vegna þeirra væri hún enn innan marka fjármálastefnu sem lögð var fram á þinginu í byrjun desember. Fjárlaganefnd á enn eftir að taka fyrir fjármálastefnu en ekki hefur gefist tími til þess. Hallinn samkvæmt tillögum meiri hluta við 2. umræðu verður 5% af landsframleiðslu á næsta ári. Núverandi fjármálastefna gerir ráð fyrir 5,5% halla fyrir ríkissjóð með viðbótarsvigrúmi upp á 1,5% fyrir hið opinbera í heild sinni.
Þess má geta að þær breytingartillögur sem minni hluti leggur til bæta 0,4% við halla ef þær væru ekki fjármagnaðar og væru því undir svigrúmi ríkissjóðs, og vel undir óvissusvigrúminu.
Þrátt fyrir þetta fylgja breytingartillögunum tillögur á tekjuhliðinni, sem snúa að rekstrarútgjöldunum sem munu falla til árlega vegna þessara breytinga, sem eru um 10 milljarðar kr. af 15 milljarða kr. tillögum. 5 milljarðar kr. flokkast sem arðbær fjárfesting sem styrkir vaxtargetu hagkerfisins og dregur úr rekstrarkostnaði ríkissjóðs til lengri tíma. Og því eðlilegt að taka lán fyrir, annars vegar í húsnæðismálum og hins vegar í loftslagsmálum.
Í skýrslu sérfræðingahóps um endurskoðun tekjuskatts og bótakerfa frá 2019 kemur fram að víðtækur misbrestur sé á því að reglur um reiknað endurgjald séu virtar og ætla megi að verulegur hluti atvinnutekna sé ranglega talinn fram sem fjármagnstekjur á Íslandi. Í núgildandi regluverki felist verulegur upplýsingavandi fyrir skattyfirvöld þegar kemur að því að ákvarða aðilum í eigin rekstri eðlileg laun. 3. minni hluti telur ámælisvert að ekki hafi verið brugðist við þessum ábendingum, svo sem með því að skilgreina fjármagnstekjur á grundvelli eigna atvinnurekstursins og viðbúinnar ávöxtunar líkt og gert er víða á Norðurlöndunum. Hagdeild Alþýðusambands Íslands bendir á það í nýlegri skýrslu, Skattar og ójöfnuður: réttlátara og skilvirkara skattkerfi, að með aðgerðum sem takmarka möguleika til tekjutilflutnings megi auka tekjur ríkissjóð um 3–8 milljarða kr. á ári og að sú skattbyrði myndi einvörðungu leggjast á tekjuhæstu 10% skattgreiðenda.
Þá er horft til veiðigjalds, sem hefur rýrnað umtalsvert á síðustu árum. Hagdeild Alþýðusambandsins hefur metið auðlindarentuna sem 30–70 milljarða kr. á ári hverju en búist er við því að innheimta veiðigjalds verði um 6 milljarðar kr. á næsta ári. Gerð var breyting á stofni veiðigjalds á síðasta kjörtímabili sem jók svigrúm til frádráttar frá veiðigjaldsstofninum. Auka má hlut ríkisins og þar með samfélagsins í auðlindarentunni með því að endurskoða frádráttarheimildir og hækka til viðbótar prósentugjaldið.
Alþingi, 20. desember 2021.
Kristrún Frostadóttir.
